Tibb Avadanlıqları və Dərman Vasitələri Assosiasiyasının sədri / İctimai sağlamlıq və səhiyyə sistemi inkişafı sahəsində illərlə fəaliyyət göstərən Çizəri, etibarlı elmi tədqiqatlara və praktik təcrübələrə əsaslanaraq bu səssiz pozuntunun müxtəlif aspektlərini cəmiyyətin diqqətinə çatdırır.
Ağıl dolaşması (mind wandering) – yəni insanın diqqətini cəmləyə bilmədiyi, fikirlərinin qeyri-ixtiyari olaraq keçmişə, gələcəyə və ya əlaqəsiz mövzulara yönəldiyi vəziyyət kimi tanınır. Əgər bu hal xroniki xarakter alır və insanın zehni mənfi, təkrarlanan və qeyri-effektiv məzmunla yüklənirsə, psixoloqlar buna fikri çeynəmə deyirlər.
Çizəri fikri çeynəməni yalnız fərdi bir problem kimi deyil, həm də ictimai məhsuldarlığa, ailə institutuna və hətta səhiyyə iqtisadiyyatına ciddi təsir göstərən təhlükəli bir proses kimi qiymətləndirir.
Fikri çeynəmə keçici düşüncələr və ya neytral fantaziyalardan fərqli olaraq, adətən günahkarlıq hissi, özünü dəyərsiz sayma, gələcəklə bağlı narahatlıq və ya keçmişin ağrılı təhlilləri ətrafında fırlanır. Neyroelm araşdırmaları göstərir ki, bu vəziyyət zamanı beynin prefrontal korteks və defolt rejim şəbəkəsi (Default Mode Network) adlı sahələri hiperaktiv olur – yəni beyin nəticəsiz, təkrarlanan və narahatlıq doğuran zehni fəaliyyətlə məşğul olur. Bu, insanın psixoloji enerjisini tükəndirir və depressiya, ümumi narahatlıq pozuntusu (GAD), posttravmatik stress pozuntusu (PTSD) və obsesiv-kompulsiv pozuntu (OCD) kimi hallar ilə birbaşa əlaqəlidir.
Çizəri xəbərdarlıq edir ki, əgər fikri çeynəmə vaxtında aşkar olunmaz və idarə edilməzsə, bu, zərərli bir dövr yaratmağa başlayır: insan narahatedici fikirlər səbəbilə diqqətini və fəaliyyət qabiliyyətini itirir; məhsuldarlığın düşməsi isə özünü dəyərsiz hiss etməyə səbəb olur və bu hiss yeni çeynəmə dövrləri üçün zəmin yaradır. Bu proses, peşəkar müdaxilə olmadan, illərlə davam edə bilər və nəticədə insan özünəqapanma, yuxu pozuntusu, qərarsızlıq, motivasiya itkisi və hətta özünə zərər yetirmə fikirləri ilə qarşılaşa bilər.
Çizəri bu fenomenin fiziki deyil, lakin real sosial və iqtisadi nəticələri olduğuna diqqət çəkir. İş mühitində fikri çeynəmədən əziyyət çəkən əməkdaşlar tez-tez tükənmişlik sindromu, səhvlər, davamiyyətsizlik və işdən narazılıq yaşayırlar. Təhsil sistemində də keçmiş uğursuzluqlara və ya gələcək qorxulara fokuslanan şagirdlər effektiv öyrənə bilmir. Bu isə insan potensialının itməsi və səhiyyə sistemində psixiatriya xərclərinin artması ilə nəticələnir.
Çizəri bu tendensiyanı cəmiyyətdə boşanmaların artması, sosial dözümsüzlük və təşkilati fəaliyyətin pozulması ilə əlaqələndirir. Onun fikrincə, fikri çeynəmə ümumi dözümlülük səviyyəsinin azalmasına və ailədaxili, iş yerində gərginliklərin artmasına səbəb olur. Siyasətçilər və qərar vericilər bu vəziyyətin təsiri altında geniş baxış bucağı və ictimai mənafe anlayışından uzaqlaşa bilərlər. Beləliklə, bu məsələnin həlli təkcə fərdi deyil, dövlətin sağlam idarə olunması baxımından da strateji əhəmiyyət daşıyır.
Çizəri fikri çeynəmənin idarəsini üç mərhələyə bölür: profilaktika (qabaqlayıcı tədbirlər), psixoterapevtik müdaxilə və sosial reabilitasiya. Profilaktik mərhələdə zehni ayıqlıq (mindfulness), emosional tənzimləmə, stresin idarəsi və psixoloji davamlılıq kimi bacarıqların məktəblərdə, iş yerlərində və mediada təbliği vacibdir. O, psixi sağlamlıq maarifləndirilməsinin tədris proqramlarına salınmasını və ictimai informasiya kampaniyaları üçün media və ictimai təşkilatların əməkdaşlığını vacib sayır. Çizəri Skandinaviya ölkələrinin uğurlu təcrübələrindən nümunə gətirərək, bu ölkələrdə aparılan geniş maarifləndirmə sayəsində yeniyetmələr arasında depressiya və özünə zərər vurma hallarının azaldığını bildirir.
Müdaxilə mərhələsində isə idrak-davranış terapiyası (CBT) əsas metod kimi göstərilir. Bu metod zərərli düşüncə sxemlərinin dəyişdirilməsi vasitəsilə çeynəmə dövrünü qırmağa kömək edir. Qəbul və Öhdəlik Terapiyası (ACT) və Dialektik Davranış Terapiyası (DBT) isə bəzi spesifik hallarda təsirli olur. Ağır hallarda psixiatriya tərəfindən antidepresant və ya anksiyolitik dərmanların təyin olunması mümkündür, lakin Çizəri vurğulayır ki, yalnız dərman kifayət deyil – uğurlu müalicə üçün həyat tərzinin yenidən qurulması, terapevtlə effektiv ünsiyyət və gündəlik aktivliyə qayıdış vacibdir.
Çizəri ailə üzvlərinin, dostların və baxıcıların rolunun vacibliyini də qeyd edir. Onun fikrincə, fikri çeynəmə yaşayan insanın ən çox ehtiyacı olan şey dinlənilmək, anlayış və psixoloji təhlükəsizlik hissidir. Ətrafdakılara tövsiyə edir ki, standart məsləhətlər vermək əvəzinə aktiv dinləməyi, dərmanların vaxtında qəbulunu xatırlatmağı, terapiya sessiyalarına yoldaşlıq etməyi və sağlam vərdişlər üçün mühit yaratmağı öyrənsinlər.
Məqalənin sonunda, Dr. Əlirza Çizəri psixi sağlamlığa institusional səviyyədə laqeyd münasibəti tənqid edir. Onun fikrincə, cəmiyyətin “zehni avadanlıqları” da fiziki tibbi cihazlar qədər dəstəklənməlidir. Psixoterapiya xidmətlərinə büdcə ayrılması, psixoloji yardımın sığorta ilə əhatə olunması, yerli səviyyədə terapevtlərin hazırlanması və ictimai söhbətlərə media dəstəyi İranın səhiyyə siyasətinin prioritetləri sırasına daxil edilməlidir.
Sonda o, xəbərdarlıq edir: rəqəmsal tənhalığın, iqtisadi qeyri-sabitliyin və psixoloji tükənmənin artdığı bir dünyada, əgər mütəxəssislər, media, ictimai təşkilatlar və siyasətçilər bu kimi məsələlərə biganə yanaşsalar, xaricdən sağlam, lakin daxilən tükənmiş bir nəsil ilə qarşılaşacağıq.
Dr. Çizəri Tibb Avadanlıqları və Dərman Vasitələri Assosiasiyası olaraq psixoloqlar ilə əməkdaşlıq edərək maarifləndirici kampaniyalar həyata keçirməyi, xəstələr və ailələr üçün broşürlər hazırlamağı və az təminatlı bölgələrdə psixoloji məsləhət klinikaları açmağı təklif edir. Bu təşəbbüs onun fikrincə psixi və fiziki sağlamlıq arasında yeni birgə modelin əsasını qoya bilər və bu səhiyyə ilə bağlı hər bir peşəkar təşkilatın etik borcudur.
Əlirza Çizəri bu məqalədə yalnız bir peşəkar assosiasiya rəhbəri kimi deyil, ictimai vicdanın səsi olaraq, səssiz, lakin dərin təsirə malik bir təhlükəyə diqqət çəkməyə çalışır. Tükənmiş zehin, xəstə bədən doğurur və fikri çeynəməyə qərq olmuş bir cəmiyyət, heç vaxt inkişaf, rifah və ədalət yolunu güclə addımlaya bilməz.