Dr. Əlirza Çizəri: Sığortadan batareyaya qədər: səhiyyə, sənaye və energetika sahəsində səmərəsizliyin hesabatı

Səhiyyədə səmərəsizlik:
“Sağlamlıq islahatı” çərçivəsində təqdim olunan sığorta paketi nəinki fəxr ediləcək bir nəticə deyil, hətta milli səhiyyə sisteminin uğursuzluğunun simvoluna çevrilmişdir. Necə ki, milli valyutanın dəyərdən düşməsi iqtisadi strukturu çökdürmüş, yoxsulluğu, sosial narazılığı, istehsal xərclərinin artımını və alıcılıq qabiliyyətinin süqutunu gətirmişdir. Valyutanın devalvasiyasını “yerli istehsalın dəstəyi” kimi əsaslandıranlar əslində ölkənin iqtisadi təməlini dağıtmışlar. Bu siyasətlər cinayət sayılsaydı, şübhəsiz “korrupsiyanın anası” adını alardılar.

Maliyyə yoxsulluğu təkcə dolanışıq problemi deyil – bu, struktur korrupsiyaya, idarəetmədə satqınlığa və nəhayət, ictimai maraqlara xəyanətə aparan bir qapıdır. Bu, sadəcə iqtisadi böhran yox, idarəetmə orqanizmində dərin bir yaradır. Ədalətə doğru irəliləmək əvəzinə sistemli yoxsulluğa təslim olan bir cəmiyyətin taleyi əvvəlcədən müəyyən olunmuşdur.

Bu gün minlərlə insanın həyatını xilas edə biləcək tibbi bilik və texnologiyalara çıxış faktiki olaraq qeyri-mümkün hala gəlib. Niyə? Bahalı qiymətlər, monopolist kanallar və valyuta məhdudiyyətləri. Bu sahədə çalışan mütəxəssislər “bahalılıq” və “şişirdilmiş qiymət” damğaları ilə sıxışdırılır. Bu, İranın müasir tibbi texnologiyalardan istifadə üzrə qlobal reytinqlərdə geriləməsinin əsas səbəblərindəndir. Mərhum doktor Şeybani bu monopoliyanı qırmağı bacaran nadir şəxslərdən idi.

Bu gün tibbi bilik qlobal dəyər zəncirinin bir hissəsidir. Valyuta dəyəri qeyri-sabit olan ölkələr bu zəncirə daxil olmur – xaric edilir. Texnologiya yalnız iqtisadi məntiqlə işləyir, şüarlarla yox.

Əgər bu gün ən son texnoloji məhsullarımı ölkəyə gətirmək istəsəm, elə bir “valyuta kilidi” sistemi ilə üzləşirəm ki, bu, prosesi praktiki olaraq qeyri-mümkün edir. Bu model investorları qaçırır, innovasiya sahəsində çalışanları ruhdan salır. Amma əsas zərbəni alan xalqdır – beş ulduzlu avtomobil qiyməti ödəyib sonda Pride və ya Quick kimi keyfiyyətsiz məhsullara məhkum olan sadə insanlar.

Bizdə gerçək istehsal yox, “yarı istehsal” mövcuddur. İdxalın məhdudlaşdırılması və kor-koranə subsidiyalarla saxlanılan sahələrə “milli istehsal” adı verilir. Halbuki bu nə milli, nə də istehsal deyil – bu, tarif, ucuz dollar və rəqabətsizlikdən ibarət bir konstruksiyadır.

Bu sistemin pozğunluğunun əsas səbəbləri üçtür:

1. Qərarvericilərin zəif savadı,

2. Peşəkar olmayan məsləhətçilər,

3. Milli valyutanın qeyri-sabitliyi.
   Nəticə isə inkişaf yox, inflyasiya ilə durğunluğun birlikdə mövcud olduğu stagflasiyadır – iqtisadiyyat üçün ən pis ssenari: bahalaşma ilə inkişafsızlıq.

Enerji sahəsində də vəziyyət fərqli deyil.
Texniki və ekoloji baxışdan xəbərsiz bəzi şəxslər günəş panellərini yeganə çıxış yolu kimi təqdim edirlər. Amma onlar bu panellərin ömrünün məhdud olduğunu bilirlərmi? Lityum batareyaların bir neçə ildən sonra toksik və təkrar emal edilə bilməyən tullantılara çevrildiyini bilirlərmi? Onların təmizlənməsi üçün lazım olan şirin su ehtiyatı o qədər çoxdur ki, Nil çayını belə quruda bilər.

Digər tərəfdən, nüvə elektrik stansiyaları düzgün təmir və modernləşdirilmə ilə yüz il işləyə bilər və yüksək səmərə ilə dayanıqlı enerji təmin edə bilər. Amma nə gələcək nəsillər nəzərə alınır, nə də əsl mütəxəssislərin səsi eşidilir. Günəşi ticarət məhsulu hesab edənlər öz nəslini belə ciddiyə almayanlardır.

Bu gün İranın Kilan adlı bir kəndində 70 il əvvəl quraşdırılmış Stanford markalı dizel generatoru hələ də bir küçəyə elektrik verir. Bu, sübut edir ki, düzgün idarə olunan və qorunan yerli texnologiyalar, müasir və dayanıqsız modellərdən qat-qat səmərəlidir.

Dr. Haşeminin həyata keçirdiyi sağlamlıq proqramı qısamüddətli uğur nümunəsi idi – o da üç əsas amilə söykənirdi:

1. Bilgili və vətənpərvər məsləhətçilər,

2. Siyasi cəsarət,

3. Valyuta sabitliyi.
   Bu gün bu üç ünsürün heç biri qalmayıb – ona görə də sağlamlıq sahəsində heç bir plan, hətta qısamüddətli baxımdan belə, etibarlı deyil.

Bu gün bir çox tibbi avadanlığın ehtiyat hissələri qeyri-şəffaf, bəzən isə qaçaq yollarla ölkəyə daxil olur. Bəzi “ixracatçı”ların ümumi ixrac həcmini aşan gizli idxallar mövcuddur. Əgər “dəvə daşıması” və “kuryer çantası” rəsmi təchizat zəncirini əvəz edibsə, o sistem nə səmərəlidir, nə də hörmətlidir. Tezliklə, üzv sayı az olan bu cür peşə birliklərinin nüfuz itirməsinin şahidi olacağıq – bir neçə istisna xaricində.

Bəziləri şəxsi maraqları üçün valyuta qarabazarı və qeyri-rəsmi ticarətin tərəfdarıdır – çünki orada nə qeydiyyat, nə audit, nə də şəffaflıq var. Bu sistemdə hətta çantada mal daşıyanlar belə “dərin yerli istehsal” nümayəndəsi kimi təqdim olunur. Bu mühitdə sadə və köhnə texnikanı beşulduzlu maşın qiymətinə cəmiyyətə sırıyırlar.

Ən acı olan budur ki, biz bir zamanlar dünya səviyyəli markalara malik idik – Darugar, Arj, Azmayesh, Pars Electric, Qoo yağı və Nərgiz kimi brendlər Philips, Toshiba, Toyota və General Electric ilə rəqabət edə bilirdi. O zaman idxal azaddı, amma yerli istehsal da güclü idi – çünki rəqabət inkişafın əsas vasitəsi idi.

Hətta Grandik markalı iki tip eyni model rəngli televizorumuz var idi – biri yerli istehsal və simsiz idarəedici ilə, digəri isə idxal edilmiş və naqilli. Bu gün bütün bu monopoliya və məhdudiyyətlərə baxmayaraq, hələ də layiqli bir istehlak məhsulu gözləyirik. Problem istedadda yox, yanlış qərarlarda, məhdudlaşdırıcı siyasətlərdə və natamam qərarvermə sistemindədir.

İran bu gün qlobal rəqabət, innovasiya və biznes mühiti indekslərində müharibə və qeyri-sabitlik içində olan ölkələrdən belə geri qalır. Biz yırtılmış ayaqqabılarla tozlu meydançada dayanmışıq və başqalarının qaçışına baxırıq.

Əgər iqtisadi rəhbərlik bir həkim olsaydı, xəstəliyi başa düşərdi – amma yazdığı resept orta əsrlərə aid olardı. Biz müasir dünyanın çağırışları ilə deyil, köhnə və uğursuz siyasətlərin nəticələri ilə mübarizə aparırıq: yüksək rüsumlar, idxal qadağaları və minlərlə dəfə sınaqdan keçmiş və iflasa uğramış metodlar. Əgər bir ölkə həm bahalı valyuta kursu, həm də zəif milli pulla 22-ci əsrin texnologiyasını gətirmək istəyir, amma “yerli istehsalı dəstəkləmək” adı altında tibbi cihazların idxalını qadağan edirsə, ya sadəlövhdür, ya da tibbin elmi rolundan bixəbərdir. Bu, hələ də robot cərrahiyasını bitki çayları ilə əvəz etmək və ya bildirçin yumurtasını universal dərman hesab etməklə eynidir.

Bu gün iqtisadi, sənaye və səhiyyə siyasətlərinin yenidən nəzərdən keçirilməsi seçim yox, ölkənin mövcudluğu üçün tarixi bir zərurətdir. Əks halda, təkcə iqtisadi göstəricilər deyil – bütün bir xalqın səhiyyə nüfuzu da süqut edəcəkdir.

Müəllif: Dr. Əlirza Çizəri