Դոկտոր Ալիռեզա Չիզարի, Իրանի բժշկական և դեղագործական սարքավորումների ասոցիացիայի նախագահ՝ Առաջադրող մտածելակերպ – լուռ մարտահրավեր, որը հոգին սերմանում է

 Իրանի բժշկական և դեղագործական սարքավորումների ասոցիացիայի նախագահ՝  / Մտքերի շեղում‍ (Mind Wandering) նշանագիծ է այն անկայուն տրամադրման, երբ անհատը չի կարող պահպանել ուշադրությունը ընթացող թեմայի վրա, և նրա մտքերը ենթագիտակցորեն մանում են անցյալ, ապագա կամ ոչ սահմափակ թեմաների։ Եթե այս վիճակը դառնում է հոգեբանական ռումինացիա, որի պարունակությունը հաճախ բացասական, կրկնօրինված և ոչ արդյունավետ է, հմտացած հոգեբանները այն մոտիվացիոն պաթոլոգիայի մեջ են դասում։ Չիզարին դիտարկում է ռումինացիան ոչ միայն որպես անհատական խնդրի, այլ լայն սպառնալիք՝ սոցիալական ունիվերսալ արտադրողականության, ընտանեկան հարմոնի և հասարակական առողջության տնտեսական համակարգերի դրույթ:

Ռումինացիան, միայն, թափանցիկ մտածողությունից կամ անաչառ fantasy-ից տարբեր, հաճախ կենտրոնացած է մեղքի զգացմունքների, անարժեքության, ապագայի վախի կամ անցյալի անչափ տխուր վերանայում վրա։ Նյարդաբանական հետազոտությունները ցույց են տվել, որ ռումինացիայի ժամանակ որոշակի ուղեղային հատվածներ՝ օրինակ՝ նախագլխային կեղև (Prefrontal Cortex) և Default Mode Network-ը, դառնում են չափազանց ակտիվ։ Սա նշանակում է, որ ուղեղը ներգրավվում է կրկնվող, արդյունքի չբերող մտավոր ակտիվության մեջ՝ ուղեկցվում է անհանգստությամբ։ Այս վիճակը ոչ միայն հոգևոր էներգիան սպառում է, այլև ուղիղ կապ ունի տրամադրության խանգարումների՝ դեպրեսիայի (depression), ընդհանուրացուցված դադարի (generalized anxiety disorder), PTSD և OCD հետ:

Չիզարին զգուշացնում է՝ եթե ռումինացիան ժամանակին չի հայտնաբերվի և չէրասխալվի, ապա այն կարող է ձևավորել բարդավոր շրջան․

• անհանգստացնող մտքերը հանգեցնում են ուշադրության և արդյունավետության կորուստին;

• առնչվող անհաջողությունները ամրապնդում են անարժեքության զգացումը;

• և նա կրկին սնվում է ռումինացիայով։ Այս մաթեմատիկական բորբոքիչ շղթան, եթե չկա մասնագիտական միջամտություն, կարող է տևել տարիների ընթացքում՝ հանգեցնելով ինքնամեկուսացման, քնի խանգարումների, որոշումների ընդունման դժվարության, անհետաքրքրության, և նույնիսկ ինքնազգալի ինքնավնասման մտքերի:

Չնայած ռումինացիան ներսում պահված գործընթաց է, այն ունի նշանակալի արտաքին արձագանքներ։

• Ընդվիշ աշխատավայրերում՝ նրանք, ովքեր մշտապես մնում են ռումինացիայի գոտում, հաճախ ենթարկվում են աշխատունակության արտահոսքի (burnout), կրկնվող սխալների, երկարակյաց բացումների և աշխատատեղի անհոգրվածության։

• Կրթական համակարգում՝ ուսանողները, որոնց մտքերը մշտապես անցյալի ձախողություններում կամ ապագայի վախերում են, չեն կարող արդյունավետ սովորել։
  Չիզարին ընդգծում է որ՝ այս երևույթը մակրոհասարակական մակարդակով նվազեցնում է աշխատուժի արտադրողականությունը և ավելացնում է հոգեբանական առողջապահական ծախսերը:

Սոցիալական տեսանկյունից՝ Չիզարին կապում է ռումինացիան համատեղության բարձրացման աճի, հասարակական հանդուրժողականության իջեցման և ինստիտուցիոնալ խարխլման հետ։ Նախագծում է, որ որոշում կայացնողները՝ ում մտավոր շրջանակը փակ է և երկեժան ու անճիշտ վերլուծության մեջ է, չեն կարող ճիշտ ընկալել հասարակական և ազգային շահերը։ Այսպիսով, խնդիրը կարևորություն ունի ոչ միայն անհատական մակարդակում, այլ նաև՝ լավ կառավարման համար:

Չիզարին առաջարկում է ռումինացիայի կանխարգելման և բուժման երեք մակարդակով ռազմավարություն՝ կանխարգելում, հոգեբանական միջամտություն և հասարակական վերականգնում։

Կանխարգելում:

• Մտածողության ներկայացումը (mindfulness), հոգեբանական դիմացկունություն (resilience), սթրեսի կառավարում և զգացմունքային կարգավորող հմտությունների ուսուցում՝ դպրոցներում, մեդիայում և աշխատանքային միջավայրում։

• Հորդորում է ներառել հոգեկան առողջության կրթությունը կրթական ծրագրերում և նախաձեռնել մասնագիտական ասոցիացիաների ու լրատվամիջոցների համատեղ մոտեցում հանրային իրազեկման համար։

• Հիշատակ է անում սկանդինավյան երկրների հաջողությունը, որտեղ համապարփակ հոգեկան առողջության ծրագրերը նշանակալիորեն նվազեցրել են հոգեկան խանգարումների և ինքնազգացողության քայքայման մակարդակը:

Միջամտություն (Therapy):

• Խորհրդանիշ է Cognitive Behavioral Therapy (CBT), որը միտումների բացասական ձևափոխության միջոցով կոտրում է ռումինացիաի շրջանները։

• ACT եւ DBT մեթոդները որոշ դեպքերում նույնպես արդյունավետ են։

• Ծայրահեղ դեպքերում կիրառվում են հակադեպրեսանտներ կամ հակա-սթրեսային դեղեր, սակայն միայն հոգեբույժի հսկողությամբ։

• Նախանշում է, որ բուժումը միայն դեղորայքային չէ, այլ կարևոր են նաեւ անհատի ակտիվ մասնակցությունը, կենսակերպի փոփոխությունը, արդյունավետ հաղորդակցությունը թերապևտի հետ և աստիճանական վերաճակերպումը՝ նորմալ կյանքին:

Սոցիալական աջակցություն:

• Ընդգծում է ընտանիքի, ընկերների և հոգատարների անփոխարինելի դերը։

• Նա կարծում է, որ ռումինացիայով տառապող մարդը առաջին հերթին կարիքն ունի լսվելու, համառ կամ անորոշ կարծիքների փոխարեն։

• Խորհուրդ է տալիս ակտիվ լսում, դեղերի ընդունման հիշեցում, թերապիայի ուղեկցում, առողջ սովորույթների (քուն, մարզում) խթանում և ապահով՝ հոգեբանական միջավայր ապահովել։

Անվան դուրս՝ Չիզարին քննադատում է ինստիտուցիոնալ անուշադրությունը հոգեբանական առողջության հանդեպ։ Նա պնդում է, որ ինչպես ֆիզիկական բժշկական սարքավորումները ներգրավված են առողջապահական համակարգում, այնպես էլ «հոգեբանական սարքավորումները» պետք է ստանան ֆինանսական աջակցություն։ Դա ներառում է բյուջեի հատկացում հոգեբանական ծառայությունների համար, ապահովագրական ներառում խորհրդակցությունների, մարզիչների՝ մարզերի բաղադրամասերում պատրաստում եւ մեդիայի ներդրում հոգեկան թեմաների հանրային քննարկումների առաջխաղացման համար։

Նա զգուշացնում է, որ բնագիտության մեջ, որտեղ աճում է թվային միայնությունը, տնտեսական անորոշությունը եւ հոգեկան հոգնածությունը, եթե մասնագիտական հաստատությունները, մեդիան, ասոցիացիաները եւ քաղաքական որոշում կայացնողները չսկզբեն ուշադրություն դարձնել ռումինացիային, մենք կունենանք արտաքինից առողջ, բայց ներքից այրված եւ մոտիվացիայազուրկ սերունդ։

Վերջում՝ նա առաջարկում է Թեհրանի բժշկական և դեղագործական սարքավորումների ասոցիացիային՝ հոգեբանների հետ համատեղ իրականացնել իրազեկիչ արշավներ, պատրաստել գրակտաշներ հիվանդների եւ նրանց ընտանիքների համար և հիմնել խորհրդակցական կենտրոններ պակաս ապահովված շրջաններում։ Սա կլիներ ֆիզիկական եւ հոգեկան առողջության ինտեգրման նոր օրինակ, իսկ ըստ նրա՝ յուրաքանչյուր առողջապահական մասնագետի բարոյական պարտք է։