مقاومت میکروبی در محیط زیست؛ تهدیدی نوظهور برای سلامت و پایداری اکوسیستم‌ها

آلودگی محیط زیست با مواد دارویی، بقایای آنتی‌بیوتیک‌ها و ورود فاضلاب انسانی و حیوانی به منابع طبیعی، شرایطی را برای انتخاب طبیعی و تقویت ژن‌های مقاومت میکروبی فراهم می‌کند. به‌ویژه، محیط‌های آبی مانند رودخانه‌ها و دریاچه‌ها به دلیل تجمع مواد زائد و تماس مداوم با جوامع میکروبی، مخازن مهمی برای گسترش مقاومت هستند.  
مطالعات نشان می‌دهند که اثرات مقاومت میکروبی از مرزهای بهداشت انسانی فراتر رفته و تهدیدی جدی برای اکوسیستم‌ها و تنوع زیستی محسوب می‌شود. این موضوع نه تنها دسترسی به داروهای موثر را کاهش می‌دهد، بلکه می‌تواند چرخه‌های طبیعی اکوسیستم‌ها را مختل کند و پایداری منابع طبیعی را به خطر بیندازد. از این رو، درک و مدیریت مقاومت میکروبی در محیط زیست برای حفاظت از سلامت عمومی و بقای محیط زیست ضروری است.

دکتر غلامرضا شقاقی، رییس اداره آب و فاضلاب مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت، در گفت و گو با کارشناس وبدا، با اشاره به فرارسیدن هفته جهانی آگاه سازی از مقاومت میکروبی، با بیان اینکه مقاومت میکروبی فقط در انسانها و حیوانات اتفاق نمی افتد، بلکه محیط زیست را نیز تحت تاثیر قرار می دهد، اظهار کرد: مقاومت میکروبی یکی از تهدیدات سلامتی محسوب شده و در سالهای آینده نیز به یکی از معضلات اصلی بهداشتی و سلامتی تبدیل خواهد شد که باید به آن پرداخته شود و اکنون نیز دیر شده و کشورها باید به اقدامات پیشگیرانه خود، سرعت بخشند.  

عوامل ایجاد کننده مقاومت میکروبی در محیط زیست

وی درخصوص عواملی که منجر به مقاومت میکروبی در محیط زیست می شوند، عنوان کرد: مقاومت آنتی بیوتیکی می تواند به روش های مختلفی بین انسان ها، حیوانات و محیط زیست منتقل شود؛ عواملی مانند مصرف بی رویه و نامناسب آنتی بیوتیک ها توسط انسان و بازگشت فضولات انسانی از طریق فاضلاب شهری به محیط زیست، پسماند مراکز درمانی، پساب کارخانه های داروسازی، مصرف آنتی بیوتیک در دامداری و مراکز پرورش طیور و آبزیان، پساب های کشاورزی حاوی کود حیوانی و شیرابه های زباله ها که حاوی آنتی بیوتیک هستند، می تواند تعادل بیولوژیکی محیط زیست را برهم زنند. در محیط زیست تنوع میکروبی وجود دارد و هرچه تنوع میکروبی در محیط زیست ازبین رود، به تخریب محیط زیست منجر می شود.

دکتر شقاقی با بیان اینکه مقاومت میکروبی چنانچه کنترل نشود، می تواند تا چند دهه آینده سالانه جان 10 میلیون نفر را در سراسر دنیا را بگیرد، تصریح کرد: معمولا برای مقابله با مقاومت آنتی بیوتیکی، توجه ها بیشتر به سمت پزشکی، دامپزشکی و پرورش حیوانات تولیدکننده غذا مثل دام، طیور است، اما طی چند سال اخیر نقش و اهمیت محیط زیست نیز در توسعه و انتشار مقاومت ضدمیکروبی به خوبی شناخته شده است.

رییس اداره آب و فاضلاب مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت عنوان کرد: نقص زیرساخت ها و سیستم های جمع آوری پسماند و فاضلاب و دفع بهداشتی آنها، منجر به ورود میکروب های مقاوم به محیط زیست و در نتیجه آلودگی محیط، خاک و منابع آبی می شود.

وی افزود: چنانچه زیرساخت ها تقویت شده و فاضلاب به طور صحیح جمع آوری و پسماندها نیز به درستی مدیریت و دفع شوند، میکروب های مقاوم به محیط زیست نفوذ نمی کنند. ضمن اینکه حتی در برخی تصفیه خانه ها نیز میکروب های مقاوم بازهم ماندگار خواهند ماند و حذف نمی شوند. بنابراین، بهترین روش پیشگیری از مقاومت میکروبی در محیط زیست، جلوگیری از ورود آنها به محیط است.

ضرورت تامین و تقویت زیرساخت های دفع فاضلاب و پسماند

وی ضمن تاکید بر ضرورت تامین و تقویت زیرساخت های دفع فاضلاب و پسماند، بیان کرد: اقدام موثر در زمینه مقابله با مقاومت میکروبی، رویکرد یکپارچه به سلامت (One Health) در بین سازمان های متولی سلامت انسان، حیوان، گیاه و محیط است.

دکتر شقاقی به تشکیل کارگروه مقابله با مقاومت میکروبی در محیط زیست، اشاره و عنوان کرد: کارگروهی متشکل از سازمان دامپزشکی، سازمان غذا و دارو و معاونت بهداشت وزارت بهداشت در وزارت بهداشت تشکیل شده و درحال پایش و سنجش میزان مقاومت میکروبی در محیط زیست هستیم؛ وزارت نیرو و سازمان محیط زیست نیز باید به این کارگروه اضافه شوند؛ زیرا اولین گام برای اقدامات مقابله ای، شناختن ابعاد مشکل است.

لزوم همکاری های بین بخشی در مقابله با مقاومت میکروبی در محیط زیست

وی تاکید کرد: اقدامات مقابله ای با مقاومت میکروبی، در قالب یک سازمان اتفاق نمیفتد و باید هماهنگی بین بخشی در سطوح مختلف کشوری، استانی و شهرستانی صورت گیرد تا بتوان این پدیده را مدیریت کرد.

رییس اداره آب و فاضلاب مرکز سلامت محیط و کار وزارت بهداشت با اشاره به دفع بهداشتی داروها به خصوص داروهای آنتی بیوتیک، اظهار کرد: داروهای آنتی بیوتیک اگر به صورت بهداشتی دفع نشوند، می توانند در محیط مقاومت میکروبی ایجاد کنند و این میکروب های مقاوم از طریق چرخه آب، غذا و دام، به بدن انسان منتقل می شوند.

ضرورت جمع آوری و دفع صحیح و امحای ضایعات دارویی

دکتر شقاقی با تاکید بر اینکه جمع آوری و دفع صحیح و امحای ضایعات دارویی امری ضروری است، گفت: مردم برای دور ریختن داروهای تاریخ مصرف گذشته بهتر است آنها به مراکز بهداشتی یا داروخانه تحویل دهند تا به صورت بهداشتی دفع شود یا از یک داروساز اطلاعات صحیح در مورد دفع بهداشتی دارو را دریافت کنند؛ تا در نهایت توسط شرکت‌های امحاء کننده با استفاده از روش‌های استاندارد و علمی امحاء شوند و از این طریق محیط زیست و انسان‌ها از آسیب پسماندهای دارویی در امان باشند.

وی افزود: دارو نباید با زباله های عادی دفع شود، مخصوصا در مناطقی که جمع آوری و دفع بهداشتی فاضلاب به درستی صورت نمی گیرد، این مشکل دو چندان می شود زیرا این زباله ها وارد شیرابه زباله شده و آب و خاک را آلوده می کنند.

وی گفت: مردم بهتر است در وهله اول از ابتلا به بیماری ها پیشگیری کنند، تا مجبور به مصرف دارو نشوند، در وهله بعدی، با تجویز پزشک و به اندازه کافی دارو تهیه کنند و بعد، چنانچه دارو در منزل باقی ماند، آن را به صورت بهداشتی دفع کنند.

وی درخصوص آلودگی محیط زیست توسط آنتی بیوتیک ها، بیان کرد: همانطور که در انسان مقاومت میکروبی باعث می شود که آنتی بیوتیک ها بی اثر شوند، میکروب های مقاوم در محیط زیست نیز باکتری های مفید را بی اثر می کنند و میکروب های مقاوم در محیط زیست باقی مانده و به چرخه حیات انسان و حیوان و گیاهان بازمی گردند.

دکتر شقاقی با بیان اینکه در مورد پسماندهای بیمارستانی، سیستم تفکیک زباله و بی خطرساز در کشور وجود دارد، افزود: دفع بهداشتی پسماند بیمارستانی توسط بازرسان بهداشت محیط در کشور برطبق پروتکل های خاص، کنترل می شود.

وی با اشاره به استفاده بی رویه از آنتی بیوتیک ها در دامداری، مرغداری و کشاورزی، تصریح کرد: در این زمینه ممکن است به دلیل صرفه اقتصادی، به صورت بی رویه از آنتی بیوتیک ها استفاده شود و باز هم وارد چرخه محیط زیست می شود.

به گفته وی، در زمینه پیشگیری از مقاومت میکروبی باید اطلاع رسانی های گسترده صورت گیرد و با هماهنگی تمامی بخش ها، در این زمینه کار شود. همچنین باید سیاستگذاری صورت گرفته و برنامه عملیاتی تعریف شود و اگر این اقدامات صورت نگیرد، مقاومت میکروبی به عنوان اصلی ترین مشکل سلامتی، در سالهای آینده سلامتی موجودات زنده را تهدید خواهد کرد.