سهم ایران از صادرات جهانی صنایع خلاق ناچیز است

خبرگزاری مهر؛ گروه فرهنگ و ادب _ زینب رازدشت: سال گذشته اخباری منتشر شد مبنی بر اینکه شهر جهانی نوآوری و فناوری‌های نرم و صنایع فرهنگی با ابلاغ شهید حجت‌الاسلام سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور وقت و رئیس وقت شورای عالی انقلاب فرهنگی و با همکاری پارک ملی علوم و فناوری‌های نرم و صنایع فرهنگی جهاد دانشگاهی راه اندازی می‌شود.

طرح راه اندازی این مجموعه که توسط این پارک تهیه شده است، بعد از طی مراحل مختلف بررسی در شورای هنر، به شورای عالی انقلاب فرهنگی رفته بود و در جلسه ۸۹۶ به تاریخ ۱۲ اسفند در این شورا به تصویب رسیده بود و در تاریخ ۱۴ اسفند برای اجرا به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، جهاد دانشگاهی و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ابلاغ شد و قرار است جزئیات آن از جمله امکانات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، ساختار تشکیلاتی، نحوه تأمین منابع مالی، تعیین دستگاه‌های همکار و… ظرف مدت دو ماه تهیه و جهت بررسی به شورای هنر ارائه شود.

در همین زمینه گفتگویی با عزیز الله جعفری معاون هماهنگی و توسعه پارک ملی علوم و فناوری‌های نرم و صنایع فرهنگی و مسئول دبیرخانه راه اندازی شهر جهانی نوآوری و فناوری‌های نرم و صنایع فرهنگی و خلاق ایران داشتیم.

مشروح بخش اول این گفتگو را در ادامه می‌خوانید؛

* آقای جعفری ایده تأسیس شهر جهانی نوآوری، فناوری‌های نرم، و صنایع فرهنگی و خلاق ایران چگونه شکل گرفت؟

در سال ۹۳ مطالعه‌ای انجام دادیم که داده‌ها و آمار مرتبط با آن هنوز در دسترس است و همکاران شما می‌توانند از آن استفاده کنند. در این مطالعه، نگاهی به مجموعه دانشجویان و فارغ‌التحصیلان کشور از زمان تأسیس دانشگاه‌ها تا آن زمان انداختیم و آنها را بر اساس رشته‌های تحصیلی دسته‌بندی کردیم.

این دسته‌بندی شامل دانشجویان و اعضای هیئت علمی در حوزه‌های فنی-مهندسی، کشاورزی، علوم پزشکی، علوم پایه، علوم انسانی و هنر بود. شاید جالب باشد بدانید که بر اساس این آمار، تا سال ۹۳، از میان حدود ۱۱ میلیون و ۴۷۰ هزار نفر دانشجو، فارغ‌التحصیل و اعضای هیئت علمی، نزدیک به ۵۱ درصد در حوزه علوم انسانی و هنر فعالیت داشتند.

در همان زمان، پارک‌های علم و فناوری کشور که مورد بررسی قرار دادیم و اکنون تعدادشان افزایش یافته، حدوداً ۳۵ پارک بودند که حالا به ۵۴ پارک رسیده‌اند.نکته قابل توجه این بود که تمرکز اصلی این پارک‌ها عمدتاً بر حوزه‌های فنی-مهندسی، کشاورزی، علوم پزشکی و علوم پایه معطوف بود. اما علوم انسانی و هنر یا بهره خیلی محدودی از این ظرفیت‌ها برده بودند یا کمتر مورد توجه واقع شده بودند
. با توجه به پیشینه جهاد دانشگاهی و اینکه بخش عمده‌ای از مأموریت ملی آن در حوزه فرهنگ تعریف شده است، به نظر رسید که ایجاد بستری برای تلفیق نوآوری‌های علمی، فناوری‌های نرم، و صنایع فرهنگی و خلاق در این حوزه ضرورتی جدی دارد. این عوامل بود که ایده شکل‌گیری پارک ملی علوم و فناوری‌های نرم و صنایع فرهنگی جهاد دانشگاهی و چنین شهری را تقویت کرد.

* و البته این پارک یکی از پارک‌های تخصصی کشور است.

این پارک از این جهت تنها پارک تخصصی در کشور است که چند ویژگی بارز دارد. اولین ویژگی آن مقیاس ملی است، چرا که بسیاری از پارک‌های دیگر معمولاً در سطح استانی یا محلی فعالیت می‌کنند. همچنین اکثر پارک‌های علم و فناوری در تهران متمرکز هستند، اما ویژگی منحصربه‌فرد این پارک، سطح ملی آن است. ویژگی مهم دیگر این پارک تمرکز تخصصی بر حوزه صنایع فرهنگی است. این صنایع که ذینفعان اصلی آن‌ها عمدتاً از رشته‌های علوم انسانی و هنر هستند، در ایران کمتر به آنها توجه شده است.

این ویژگی باعث برجستگی و منحصر به فرد بودن این پارک می‌شود. پروسه راه‌اندازی این پارک به فروردین سال ۱۳۹۵ بازمی‌گردد. در آن زمان، اولین درخواست ما به وزارت علوم ارائه شد. تقاضا این بود که مجوز لازم برای دانشگاه علم و فرهنگ صادر شود؛ البته بعدها به دلایلی این مجوز به جهاد دانشگاهی منتقل شد، اما همچنان متولی اصلی، دانشگاه علم و فرهنگ باقی ماند. هنگام ارائه این طرح به دکتر وحید احمدی، معاون پژوهشی و فناوری وقت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، برنامه‌ای بلندمدت برای توسعه این مجموعه ارائه دادیم.

در آن جلسه تأکید بر این بود که راه‌اندازی پارک علم و فناوری در حوزه صنایع خلاق و اقتصاد فرهنگی گامی ضروری در مقیاس ملی است. او نیز تأیید کرد که در صورت فراهم شدن امکانات موردنیاز، مجوز اعطا خواهد شد. نهایتاً مجوز رسمی فعالیت پارک در سال ۱۳۹۶ صادر شد، اگرچه این فرآیند تقریباً یک سال و ۱۰ ماه به طول انجامید.

اکنون فعالیت‌های اصلی پارک بر سه حوزه اصلی متمرکز شده است که احتمالاً با زمینه‌های کاری شما نیز هم‌پوشانی دارد. یکی از مهم‌ترین حوزه‌ها توسعه اقتصاد فرهنگی است؛ حوزه‌ای که در جهان امروز ظرفیت رشد بالایی دارد و می‌تواند به ایجاد فرصت‌های شغلی جدید، افزایش درآمد و حتی گسترش صادرات کمک کند. حوزه‌هایی مانند اقتصاد فرهنگ و هنر، صنایع وابسته به آن، و گردشگری نیز جزو زیرشاخه‌های این مجموعه هستند و فرصت‌های بسیاری را برای توسعه ارائه می‌دهند.

* با راه اندازی این شهر جهانی صنایع فرهنگی قرار است در چه مسیری گام برداریم؟

ما به دنبال توسعه و تثبیت پایدار سه مفهوم کلیدی هستیم: اقتصاد، اشتغال، و صادرات. در چند سال اخیر، به‌ویژه در شش سال گذشته، تمرکز اصلی ما بر ایجاد زیرساخت‌ها و راه‌اندازی مراکز تخصصی بوده است.

در سال جاری، با ورود به گام دوم از مسیر رشد خود، تمرکز بیشتری را روی صادرات و برنامه‌های مرتبط با آن قرار داده‌ایم. ایده شکل‌گیری شهر جهانی نیز در همین راستا قابل تعریف است. این طرح به‌ویژه در حوزه صادرات مطرح شده و جزئیات آن توسط مجوزی که از وزارت علوم دریافت کرده‌ایم، به طورملی به ما واگذار شده است. ماموریت ما این است که در عرصه فناوری، اقتصاد، فرهنگ و هنر، به سمت استانداردهای بین‌المللی پیش برویم. در همین زمینه، توانستیم بخش‌هایی از این وظایف را فعال کنیم و مجوزهای لازم را نیز دریافت نماییم.

سهم ایران از کل میراث ثبت‌شده جهانی حدود ۲.۲۵ درصد باقی مانده و تغییری نکرده است چرا که کشورهای دیگر نیز به همان نسبت بر تعداد ثبت‌های خود افزوده‌اند اگر بخواهیم به حوزه صنایع فرهنگی و خلاق بپردازیم، باید گفت که تعاریف متعددی برای این حوزه ارائه شده ولی همچنان یک تعریف قطعی و جامع برای آن به‌دست نیامده است. این حوزه شامل زیرشاخه‌های متنوعی است که از طراحی‌های مختلف تا رسانه، هنر و خیلی موارد دیگر را در برمی‌گیرد.

زیرشاخه‌های طراحی شامل طراحی مد، گرافیک، داخلی، صنعتی، معماری و خدمات تبلیغاتی می‌شود. همچنین حوزه رسانه‌های صوتی، تصویری و تعاملی نیز از جمله فیلم، ویدیو، انیمیشن، پادکست‌ها و بازی‌های ویدیویی را در بر دارد. علاوه بر این، بخش‌هایی نظیر نشر، مطبوعات، کتابخانه‌ها، روزنامه‌ها، مجلات و نمایشگاه‌های کتاب نیز از دیگر زیرشاخه‌های صنایع فرهنگی هستند. هنرهای تجسمی مانند عکاسی، صنایع دستی و هنرهای زیبا نیز زیر مجموعه این حوزه قرار می‌گیرند. همچنین میراث فرهنگی و طبیعی کشورها از جمله مکان‌های باستانی، موزه‌ها، مناظر فرهنگی و میراث طبیعی نیز جزء عناصر کلیدی این دسته‌بندی محسوب می‌شوند.

آمارهای موجود حکایت از جایگاه نسبتاً مناسب ما در ثبت آثار میراث فرهنگی در جهان دارد. در حوزه‌هایی که تاکنون ثبت شده‌اند، و حتی در مواردی که فرایند ثبت آن‌ها در جریان است، وضعیت خوبی داریم. برخی از بخشهای شهر جهانی شامل جشنواره‌ها، هنرهای نمایشی، موسیقی، نمایشگاه‌ها و انواع فستیوال‌هاست که طیف وسیعی را پوشش می‌دهد. بخش دیگری که به این حوزه مرتبط است، صنایع وابسته هستند. این صنایع الزامی برای قرار گرفتن در مرکز توجه ندارند اما به شدت به حوزه‌هایی مانند گردشگری و زیربخش‌های مرتبط با آن پیوند خورده‌اند. همچنین، شاخه‌هایی چون ورزش و سرگرمی نیز زیرمجموعه این اقدامات قرار می‌گیرند.

علاوه بر این، مباحث مرتبط با فناوری‌های نرم و ایجاد صنایع فرهنگی در مراکز استان‌های منتخب نیز در همین چارچوب تعریف می‌شوند. برای تمامی این زمینه‌ها، پهنه‌های متنوعی بر اساس ظرفیت‌های داخلی و تجربه‌های جهانی شناسایی و طراحی شده‌اند تا بتوان زیرساخت‌های لازم برای سرمایه‌گذاری و پیشبرد اهداف را فراهم کرد.

این اقدامات گسترده همگی جهت تقویت ارتباط میان بخش‌های مختلف و بهره‌وری بیشتر است. باید به این نکته هم اشاره کرد که گردشگری و صنایع فرهنگی به صورت متقابل یکدیگر را تقویت می‌کنند.

* خلاقیت تا چه اندازه با توسعه خلاق ارتباط دارد؟

این مسئله به ویژه در شاخه‌هایی همچون گردشگری خلاق جلوه بیشتری پیدا می‌کند چرا که خلاقیت به طور مستقیم با توسعه صنایع خلاق در تعامل است. بر اساس مطالعات انجام‌شده و آمارهای جهانی، حرکت به سمت توسعه صنایع خلاق اهمیت بسیار بالایی دارد. این صنایع تبدیل به یکی از پیشران‌های اصلی رشد اقتصادی کشورها، به‌ویژه کشورهای در حال توسعه، شده‌اند. به همین دلیل، رویکرد ما نیز مبتنی بر بهره‌گیری مطلوب از این ظرفیت‌ها برای پیشبرد اهداف ملی است.

* در این شهر جهانی از تجربیات موفق جهان هم استفاده شده است؟

با توجه به ظرفیت‌های موجود در کشور و تجربیات موفق خارجی، پهنه‌های سرمایه‌گذاری ویژه‌ای طراحی شده‌اند که زیرساخت‌های لازم برای آن‌ها فراهم می‌شود. هدف این است که فعالیت‌های گسترده‌ای در این زمینه‌ها شکل بگیرد. همان‌طور که اشاره شد، حوزه گردشگری نیز ارتباط گسترده‌ای با این برنامه‌ها دارد؛ چرا که آمارها نشان می‌دهند گردشگری و موضوعات فرهنگی به صورت متقابل یکدیگر را تقویت می‌کنند. بحث دیگری که مطرح است، “گردشگری خلاق” نام دارد که با صنایع خلاق پیوند مستقیمی دارد. مطالعات جهانی نشان داده‌اند که صنایع خلاق به یکی از عوامل کلیدی و پیشرو در توسعه اقتصادی کشورهای مختلف تبدیل شده‌اند، به‌ویژه برای کشورهای در حال توسعه. همین بررسی‌ها یکی از دلایل اصلی ورود ما به این حوزه بوده است.

آمارهای ارائه‌شده از سوی سازمان ملل به ما نشان می‌دهند که بخش قابل‌توجهی از رشد و توسعه کشورهای مختلف مدیون صنایع خلاق است. این موضوع فرصتی جهانی در اختیار ما نیز قرار داده که باید از آن بهترین استفاده را کنیم

* ویژگی صنایع پیشرو چیست؟

این صنایع مشابه لوکوموتیو عمل می‌کنند؛ وقتی به حرکت در می‌آیند، مجموعه‌ای از بخش‌ها و صنایع دیگر را نیز با خود همراه کرده و به پیش می‌برند.
همه کشورهای جهان به دنبال چنین صنایعی هستند، چرا که یافتن و توسعه صنایع پیشرو یکی از کلیدی‌ترین راهکارهای توسعه اقتصادی به شمار می‌رود. برای مثال، صنعت ساختمان در بسیاری از کشورها از این ویژگی برخوردار است. با رونق این صنعت، مجموعه‌ای از صنایع وابسته نظیر تولید درها و پنجره‌ها، تجهیزات آشپزخانه، فرش، و دیگر لوازم مرتبط فعال می‌شوند.

با این حال، این صنعت معمولاً سرمایه‌گذاری سنگین و شرایط خاصی نیاز دارد. از طرف دیگر، گزارش‌های بین‌المللی نشان می‌دهند که صنایع فرهنگی نیز دارای چنین قابلیتی هستند و به ویژه در کشورهای در حال توسعه نقش بسزایی ایفا می‌کنند

* این صنایع خلاق دارای چه ویژگی‌هایی هستند؟

این صنایع خلاق چندین ویژگی برجسته دارند؛ اول اینکه ظرفیت رشد بالایی دارند؛ دوم اینکه تقاضا برای سایر حوزه‌ها ایجاد می‌کنند و زنجیره‌ای از فعالیت‌ها را به جریان می‌اندازند. آمارها نیز بر ارتباط مستقیم صنایع خلاق با توسعه اقتصادی تأکید دارند.

همین دیروز گزارشی مطالعه کردم که هفت عامل کلیدی در توسعه اقتصادی را معرفی کرده بود. یکی از این عوامل مهم سرمایه‌گذاری‌های جدید است. رقابت جهانی بر سر سرمایه‌گذاری اکنون به شکلی جدی در جریان است؛ سرمایه‌هایی که ممکن است به کشورهای مختلف جذب شوند مثل ماهیگیری که همه دنبال صید بهترین‌ها هستند.

برای مثال، ترکیه توانسته از طریق سیاست‌هایی مانند ارائه اقامت در قبال سرمایه‌گذاری ۴۰۰ هزار دلاری، فرصت‌های قابل توجهی خلق کند. یا کشورهایی نظیر اسپانیا با شرایط مشابه و آستانه سرمایه‌گذاری حدود ۵۰۰ هزار دلار به جذب سرمایه‌گذاران بین‌المللی پرداخته‌اند. این نوع اقدامات در کشورهای اروپایی و آمریکایی به وضوح نشان‌دهنده اهمیتی است که آن‌ها برای جذب سرمایه و توسعه اقتصادی قائل هستند.

یکی از حوزه‌های مورد توجه در دنیای امروز که می‌تواند تأثیر چشمگیری در اقتصاد و توسعه داشته باشد، موضوع کارآفرینی و استارت‌آپ‌هاست. بخش بزرگی از صنایع خلاق در همین حوزه شکل می‌گیرند. کارآفرینان از صاحبان ایده‌های نو و خلاق هستند و هرکدام به نوعی مانند یک لوکوموتیو کوچک عمل می‌کنند
. با ایجاد کسب‌وکارهای جدید، اشتغال‌زایی افزایش می‌یابد و درآمد حاصل از این فعالیت‌ها، در سطح کلان نیز تأثیر مثبتی بر تولید ناخالص داخلی (GDP) کشور خواهد داشت. به همین دلیل، بسیاری از کشورهای اروپایی برنامه‌هایی را برای ایجاد ظرفیت‌های مناسب یا مشوق‌هایی جهت جذب کارآفرینان طراحی کرده‌اند. این رویکرد مختص کشورهای اروپایی نیست ، بلکه در سراسر جهان نیز به عنوان یکی از محورهای توسعه در نظر گرفته می‌شود.

* صنایع خلاق می‌تواند در این زمینه نقش کلیدی داشته باشد؟

صنایع خلاق در این مسیر نقش کلیدی دارند و نیروی انسانی، به‌ویژه جوانان تحصیل‌کرده و محققین، عامل اصلی پیشرفت در این حوزه‌ها به شمار می‌روند. ایران نیز با توجه به ظرفیت‌های گسترده خود، به‌خصوص جمعیت جوان و برخوردار از دانش، و همچنین سابقه تاریخی در این حوزه‌ها، توان بالقوه‌ای برای پیشرفت در این زمینه دارد. در این راستا، برگزاری کنفرانس‌ها، جشنواره‌ها و رویدادهای مهم نقش پررنگی ایفا می‌کند.

به طور مثال، کشور امارات متحده عربی که به لحاظ مساحت کوچک است، طی سال‌های اخیر با تمرکز بر صنایع خلاق توانسته جایگاه مناسبی در رتبه‌بندی جهانی کسب کند. طبق آمار ارائه‌شده برای سال ۲۰۲۲، میزان صادرات صنایع خلاق این کشور حدود ۲۳ میلیارد دلار بوده است. ایران نیز می‌تواند با برگزاری مجموعه‌ای از رویدادها و جشنواره‌های فرهنگی و حمایت بیشتر از این بخش، هم در جذب گردشگر و هم در افزایش سرمایه‌گذاری موفق عمل کند.
رستوران‌ها، هتل‌ها و چرخه‌هایی که از فعالیت‌های آن‌ها به وجود می‌آید به نوعی تبدیل به هسته‌های کلیدی توسعه و کسب‌وکار شده‌اند. این فرآیند شبیه به یک گلوله برفی است که هر چه جلوتر می‌رود، بزرگ‌تر و گسترده‌تر می‌شود. در این مسیر، کشورهای مختلف با دقت به دنبال شناسایی این عناصر کلیدی هستند تا بتوانند از ظرفیت‌های آن‌ها بهره ببرند.

یکی از این حوزه‌ها صنعت توریسم است که به دلیل محدودیت زمانی از آن عبور می‌کنم تا مستقیماً به موضوع صنایع خلاق و فرهنگی برسیم. در سال‌های اخیر، بحث‌هایی پیرامون تغییر در روند توسعه جهانی مطرح شده است. اگر در گذشته به دوره‌های کشاورزی، صنعتی یا دانایی اشاره می‌کردیم، اکنون وارد عصر جدیدی شده‌ایم که به “عصر صنایع خلاق و فرهنگی” تعبیر می‌شود. نمونه بارز این تحول، فناوری هوش مصنوعی است که بخشی از همین صنایع به شمار می‌رود.

صنایع خلاق و فرهنگی نه تنها بخش‌هایی چون نرم‌افزار و فناوری‌های نو را شامل می‌شوند، بلکه زیرمجموعه گسترده‌ای از فناوری نرم را در برمی‌گیرند. در این بین، بسیاری از کشورها با سرعت قابل توجهی پیش رفته‌اند اما متأسفانه ما در این رقابت بسیار دیر وارد شده‌ایم. حالا وظیفه ما این است که با سرعت بیشتر و تلاش مضاعف عقب‌ماندگی را جبران کنیم، درست مانند دانش‌آموزی که شب امتحان باید تلاش کند تا درس‌های عقب‌مانده خود را جبران کند.

مهم این است که با توکل بر خدا و برنامه‌ریزی دقیق بتوانیم جایگاه خود را در این حوزه پیدا کنیم. برای ارائه تصویری روشن‌تر، بیایید نگاهی به آمار اشتغال بخش‌های مختلف اقتصادی ایران بیندازیم.

بر اساس داده‌های موجود از سال ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵، سهم اشتغال در بخش‌های کشاورزی، صنعت، ساختمان و خدمات مورد بررسی قرار گرفته است. در سال ۱۳۳۵، ۲۳ درصد از اشتغال ایران در حوزه خدمات بوده، اما این رقم در سال ۱۳۹۵ به ۵۰ درصد افزایش یافته است. البته سهم کشاورزی کاهش یافته و سهم صنعت و ساختمان کمی رشد کرده است. جالب اینجاست که بخش اعظم تمرکز صنایع خلاق نیز در دسته خدمات قرار دارد؛ صنایعی که به تدریج سهم بیشتری از اقتصاد را به خود اختصاص می‌دهند و نیازمند برنامه‌ریزی جدی برای توسعه آن‌ها هستیم. این حوزه فرصتی طلایی است که اگر با سرعت و دقت به آن پرداخته شود، می‌توانیم نقش مؤثری در آینده اقتصادی کشور ایفا کنیم.

به نظر می‌رسد حوزه رشد اقتصادی جهانی به شکلی همه‌جانبه در حال پیشرفت است و این تنها مختص ایران نیست، بلکه پدیده‌ای است که در سراسر جهان دیده می‌شود. اگر اروپا و آمریکا را بررسی کنیم، مشاهده می‌کنیم که بخش خدمات به طور مداوم در حال گسترش است، در حالی که سایر بخش‌ها رشد کمتری را تجربه می‌کنند.

* آماری در این زمینه دارید؟

چین هم از این قاعده مستثنی نیست؛ در سال ۱۹۹۱ سهم بخش خدمات در اقتصاد این کشور ۱۷ درصد بود، اما تا سال ۲۰۱۷ این رقم به حدود ۵۶ درصد افزایش یافت و احتمالاً این روند همچنان ادامه دارد. در همین راستا، صنایع خلاق و فرهنگی نیز تمرکز اصلی خود را در همین بخش‌ها قرار داده‌اند. طبق آمارها و نظریات مختلف که بررسی شده، مشخص است اقتصاد خلاق یکی از عوامل کلیدی توسعه اقتصادی در بلندمدت محسوب می‌شود.

اکنون در همان نقطه‌ای قرار داریم که اقتصاد خلاق به عنوان موتور محرک اقتصاد ظاهر شده است. این نوع از اقتصاد نه تنها قادر به ایجاد اشتغال است، بلکه می‌تواند درآمد خانوارها را افزایش دهد و تأثیر مثبتی بر صادرات داشته باشد. یکی از ویژگی‌های بارز صنایع خلاق ایران، ماهیت بومی و درون‌زای آنهاست. این صنایع با تأثیرات محدود تحریم‌ها مواجه هستند.

تولیداتی مانند صنایع دستی ایران که طیف گسترده‌ای از محصولات را شامل می‌شود، نمونه‌ای از پتانسیل‌های بسیار ارزشمند این بخش است که همچنان به آن توجه کافی نشده است. صنایع دستی ایران به دلیل ویژگی‌های منحصربه‌فردش، مورد تقاضای بالای بازارهای بین‌المللی قرار دارد.

گزارش‌های سازمان ملل، به ویژه گزارش کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد-آنکتاد (UNCTAD)، هر دو سال یک‌بار وضعیت جهانی صنایع خلاق را مستند می‌کند. با این حال، پیچیدگی جمع‌آوری آمار در این حوزه، موجب شده که داده‌ها معمولاً با تأخیر ارائه شوند.

برای مثال، گزارش سال ۲۰۲۴ اطلاعات مربوط به سال‌های پیش از آن را بازگو می‌کند که نشان‌دهنده چالش‌های استانداردسازی آمار این حوزه است. بر اساس گزارش سال ۲۰۲۲، صادرات جهانی صنایع خلاق به حدود ۲۰۰۰ میلیارد دلار رسیده بود. اما سهم ایران از این رقم بسیار ناچیز بوده و حتی شواهد آماری روشن و قابل اتکایی درباره آن وجود ندارد.

با وجود این، تخمین‌های موجود نشان می‌دهد ایران در زمینه صادرات صنایع خلاق می‌تواند جایگاه بهتری داشته باشد. یکی از دستاوردهای جالب توجه در حوزه صنایع خلاق تفکیک محصولات خلاق از خدمات خلاق است. محصولاتی مانند نقاشی و مجسمه‌ها به عنوان کالاهای خلاق دسته‌بندی می‌شوند، در حالی که نرم‌افزارها یا دیگر خدمات دیجیتال در حوزه خدمات خلاق قرار می‌گیرند. نکته اصلی این است که در آخرین آمار جهانی مربوط به سال ۲۰۲۲، میزان صادرات خدمات خلاق دو برابر کالاهای خلاق بوده و پیش‌بینی می‌شود این روند ادامه یابد. همان‌طور که در سایر بخش‌های اقتصادی شاهد گسترش روزافزون سهم بخش خدمات هستیم، صنایع خلاق نیز به همین سمت حرکت می‌کنند.

راه‌اندازی پارک علم و فناوری در حوزه صنایع خلاق و اقتصاد فرهنگی گامی ضروری در مقیاس ملی است. او نیز تأیید کرد که در صورت فراهم شدن امکانات موردنیاز، مجوز اعطا خواهد شد. نهایتاً مجوز رسمی فعالیت پارک در سال ۱۳۹۶ صادر شد، اگرچه این فرآیند تقریباً یک سال و ۱۰ ماه به طول انجامید مسئله‌ای که مطرح شد، ابتدا اشاره‌ای به آمار گردشگری جهانی در سال ۲۰۲۴ داشت. طبق داده‌های تازه منتشرشده، تعداد گردشگران جهانی به ۱.۴ میلیارد نفر رسیده است که معادل ۱۶۰۰ میلیارد دلار درآمدهای بین‌المللی تولید کرده‌اند. این صنعت به عنوان “صادرات نامرئی” از اهمیت بالایی برخوردار است و سهم قابل توجهی در ایجاد درآمد جهانی دارد.

اما در این میان، سهم ایران در استفاده از این ظرفیت چالش‌برانگیز است. در حوزه میراث فرهنگی، داده‌ها نشان می‌دهند که ایران تا سال ۲۰۲۱ توانسته ۲۶ اثر میراث جهانی ثبت کند که این رقم اکنون به ۲۸ اثر افزایش یافته است

* سهم ایران از کل میراث ثبت شده جهانی چه‌قدر است؟

با این حال، سهم ایران از کل میراث ثبت‌شده جهانی حدود ۲.۲۵ درصد باقی مانده و تغییری نکرده است چرا که کشورهای دیگر نیز به همان نسبت بر تعداد ثبت‌های خود افزوده‌اند. این اطلاعات نشان از آن دارد که ایران جزو ده کشور نخست در ثبت آثار میراث جهانی است، اما نکته حائز اهمیت این است که شش کشور اول این فهرست (ایتالیا، چین، فرانسه، اسپانیا، آلمان و هند) موفق شده‌اند از میراث فرهنگی خود به بهترین نحو برای توسعه صنایع خلاق و درآمدزایی استفاده کنند.

ایران نیز با بهره‌گیری صحیح از این ظرفیت می‌تواند سهمی بالقوه نزدیک به ۴۰ میلیارد دلار در اقتصاد این حوزه داشته باشد. اما فعلاً شکاف عظیمی بین ظرفیت بالقوه و بالفعل ما وجود دارد. گزارشی که برای سال ۲۰۲۴ آماده شده نشان می‌دهد که آمار صادرات صنایع خلاق ایران در این تحلیل جهانی وجود ندارد.

این موضوع می‌تواند به دلیل عدم ارائه اطلاعات کامل از سوی ایران یا دشواری در جمع‌آوری داده‌ها در این حوزه باشد. با این حال، نگاهی به داده‌های گذشته نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۱ میزان صادرات صنایع خلاق ایران حدود ۳/۱ میلیارد دلار بوده است. اگر همان روند ادامه می‌یافت، در سال ۲۰۲۲ می‌توانستیم انتظار داشته باشیم که این رقم نزدیک به ۱۶/۲ میلیارد دلار برسد؛ اما همچنان فاصله زیادی تا تحقق حداکثر پتانسیل داریم. در کل، بحث اصلی بر سر فعال‌سازی و بهره‌برداری از ظرفیت‌های موجود برای پر کردن این شکاف است. اگر بتوان از منابع موجود بهینه استفاده کرد، احتمالاً هم در بخش گردشگری و هم در حوزه صنایع خلاق می‌توانیم شاهد تحولی چشمگیر باشیم و سهمی قابل توجه از اقتصاد جهانی را به خود اختصاص دهیم.